Een van mijn vriendinnen is Amerikaanse en gebruikt regelmatig de uitdrukking “I’m gonna sit with it for a while and see what comes up”. Mooi vind ik dat, om verschillende redenen. Allereerst omdat er geduld uit spreekt, en compassie. Je geeft jezelf de tijd om ergens over te denken, of te voelen wat iets met je doet. Hoe vaak schakelen we niet meteen door naar standje 'Actie' of 'Oplossen'? Vooral als iets niet zo comfortabel voelt natuurlijk..

'Sitting with it' betekent dat je de vraag, de situatie, het ‘niet-weten’ er gewoon even laat zijn. In een maatschappij die onafgebroken en luidkeels schreeuwt om actie, antwoorden, maatregelen, etc. een verademing, vind ik. 
 
En, in een maatschappij die lang niet altijd begrip heeft als je iets (nog) niet weet of even pas op de plaats wilt maken, is het best moedig als je je daar niets van aantrekt en jezelf die ruimte wel geeft. 

Niet piekeren
De uitdaging is natuurlijk om echt toe te laten, te ervaren, te voelen. Het idee van ‘sit with it’ is niet dat je gaat piekeren of dat je non-stop allerlei ‘imaginary conversations’ met anderen afdraait in je hoofd. 
 
Het gaat om het laten sudderen. Afstand nemen. Je kijkt naar de vraag/de situatie en je observeert wat die met jou doen, wat ze bij je oproepen. Dat is het. 

Emoties doorleven 
Ik vind het ook een mooie uitdrukking omdat ze ervoor kiest om emoties die komen kijken bij een gesprek, een verzoek, of een situatie, door te werken, te ondergaan. Da’s niet altijd gemakkelijk. Het vereist lef. Wegduwen of negeren wat je voelt, heeft echter geen zin; emoties hebben immers de irritante neiging om op de achtergrond om je aandacht te blijven vragen. Dan is toelaten en voelen misschien net zo handig, dan ben je er maar vanaf :)

Uitdaging voor HSP 
Voor een HSP kan het een uitdaging zijn, ‘to sit with it’. En vooral om dan niet in beredeneren of piekeren te schieten. Om emoties te laten zijn en te observeren, in plaats van ze helemaal stuk te analyseren. 
 
Hoogsensitieve mensen willen graag weten waarom iets gebeurt, waarom we iets voelen, waarom we moeite hebben met het nemen van een besluit, waarom we ergens niet eerder aan hebben gedacht, waarom we steeds in dezelfde patronen belanden, etc. 

Vooral als iets niet aangenaam is, ons zorgen baart, energie kost of overweldigt – denken we dat het helpt als we iets helemaal kunnen doorgronden. Des te beter kunnen we dingen in de toekomst vermijden? We gedijen bij harmonie, nietwaar? Bij mentale en emotionele rust.  

Behoefte aan veiligheid 
Het willen begrijpen van ‘hoe en waarom’ heeft, denk ik, ook te maken met de grote behoefte aan veiligheid van HSP. Veiligheid is een breed begrip, het gaat niet alleen om fysieke veiligheid maar ook om emotionele veiligheid. Niet alleen om ons veilig voelen bij andere mensen, maar ook ons veilig voelen bij onszelf. 
 
Maar wat is veilig voelen bij jezelf? Hoe voelt dat? En als je overweldigt raakt, geen knoop kunt doorhakken of ergens geen oplossing voor kunt bedenken, kun je je dan wel veilig voelen bij jezelf? 
 
Pause to check, niet doorslaan :)
Elaine Aron beschreef de stop-en-check reflex van HSP: de behoefte aan zekerheid en overzicht. Het scannen op mogelijke risico’s of negatieve effecten voordat je ergens op af stapt of in onbekende situaties.

We kunnen daarin echter ook doorslaan!

Denken dat we ooit alles zullen begrijpen (over onszelf, of de buitenwereld) en streven naar volledige controle, is natuurlijk een illusie. Life happens! We hebben geen controle, en veel belangrijker nog: we kunnen zonder.
 
HSP mogen meer vertrouwen op hun oplossend vermogen, op hun intelligentie, sociale vaardigheden, kennis en levenservaring. We kunnen meer aan dan we denken! 

Sitting with it, dus.. 
Loslaten. Openstaan. Geduld hebben. Vertrouwen hebben. Toelaten. Observeren.
 
 
Reacties? Je kunt reageren in de comments of mail me!

Los van het soort aandoening of ziekte, dat natuurlijk van grote invloed is, zijn er een aantal algemene factoren kunnen eraan bijdragen dat chronisch zieke HSK vermoeider zijn dan niet-HSK met een aandoening. 

1) Lichamelijk ongemak, pijn en/of een beperking kosten het lichaam energie. Het lichaam vecht tegen een ontsteking of tekort, of je ervaart veel pijn, en daar word je moe van. Daarnaast kunnen medicatie en hun bijwerkingen bijdragen aan vermoeidheid en uitputting.

2) Emotioneel is het pittig om chronisch te ziek. Fysieke ups & downs, onzekerheid over het aanslaan van een behandeling of steeds naar een arts of verpleegkundige moeten ter controle, bijvoorbeeld, hebben allemaal hun weerslag op hoe je je als patiënt voelt. Dat werkt weer door op je lichaam en energieniveau.

Hooggevoelige kinderen hebben meer last van prikkels die hun normale 'staat van zijn' verstoren. Ziek zijn is geen normale situatie, en kan dus als heftig worden ervaren. 

Fysieke prikkels
Het voorbeeld van wollen truien en kriebelende naadjes in sokken wordt vaak genoemd in artikelen en boeken. Je kunt je vast voorstellen dat als ruwe sokken al irriteren, dat pijn, een infuus, jeuk, een stoma, of een sonde grote impact hebben.

De pijngrens van HSP is meestal lager dan die van niet-HSP. Eenvoudigweg omdat pijn een indringende prikkel is die je moeilijk kunt negeren, en omdat het je belemmert in je normale doen.

Leefwijze
Het kost vaak meer moeite om te wennen aan een nieuwe leefwijze of een nieuwe routine. Van 'niets' hebben naar opeens een ziekte hebben, vraagt om aanpassingsvermogen. Van nooit meer dan een aspirientje hebben gehad naar opeens drie keer per dag medicijnen moeten innemen, vraagt tijd en geduld. 

Zichtbaar of niet?
Of een ziekte zichtbaar en herkenbaar is, of juist niet kan zeker een rol spelen in hoe een hooggevoelig kind de aandoening ervaart. ​Het is niet gemakkelijk om bij een zichtbare beperking of aandoening steeds te moeten uitleggen wat je hebt en telkens opnieuw dezelfde soort vragen te moeten beantwoorden - hoe goed bedoeld die belangstelling ook is.

Aan de andere kant vraagt het hebben van een niet-zichtbare aandoening ook veel, bijvoorbeeld als het gaat om durven laten zien dat je kwetsbaar bent en niet alles mee kunt doen, of als het gaat om grenzen voelen en aangeven. Wie vertel je erover? Wanneer? Wat zullen ze van je denken? 

Emoties
Een kind ervaart veel emoties rondom de chronische aandoening. Voelt zich misschien eenzaam, is misschien bang voor de toekomst, boos of schaamt zich.

Het soort beperking is van invloed, natuurlijk. De meeste kinderen kennen wel iemand die astma heeft bijvoorbeeld. Het is een redelijk geaccepteerde aandoening waar weinig vragen over zijn. Maar als je als kind een spierziekte hebt of met een stoma moet leven, kan schaamte een hoge  drempel zijn in het contact met leeftijdsgenootjes.

Vaak zijn ziekenhuizen grote gebouwen met lange gangen die best overweldigend kunnen zijn, vooral als je er voor het eerst komt. Het zijn instellingen waar je vooral heel veel zieke mensen tegenkomt. Voor een (hoogsensitief) kind (dat zelf ziek is) kan het zien van mensen in een rolstoel, of met een infuus of wond, behoorlijk heftig zijn. 

De sfeer in een wachtkamer heeft impact. Ook al hebben de muren nog zulke vrolijke kleuren of schilderingen, of ligt er speelgoed, het is niet hetzelfde als op school, of thuis. Zoals gezegd, een hooggevoelig kind voelt ook de emoties van andere kinderen in de wachtkamer, en hun ouders of begeleiders.

De spreekkamer. Hoe is die wat betreft licht, temperatuur, inrichting? Ik kan me herinneren dat ik als klein kind de kamer van mijn kno-arts heel naar vond. De kamer was vrij donker want de lamellen waren vaak half dicht gedraaid tegen inkijk van andere kamers. In een kast tegen de muur lagen allemaal enge tangen en instrumenten, spuiten, noem maar op.

Legt de arts of verpleegkundige uit wat er gaat gebeuren? En snap je dat als klein kind? Begrijp je dat 'Ik ga even in je oren kijken' betekent dat je een koud oortrechtertje in je oor krijgt? Of verwacht je dat de arts alleen een zaklampje pakt en schrik je van dat trechtertje?

Een poli, radiologie-afdeling, SEH, of OK kan behoorlijk spannend zijn voor een kind, hooggevoelig of niet. Er staan felle lampen, grote apparatuur, instrumenten kunnen koud aanvoelen, lichamelijk onderzoek kan erg vervelend zijn...ga maar door. 

Lichamelijk onderzoek moet verricht worden, je kunt instrumenten niet minder eng maken. Medicatie heeft nu eenmaal bijwerkingen, en een operatie is soms nodig. We zouden het allemaal beter willen maken en gunnen elk kind het om onbezorgd en gezond op te groeien.

Helaas is de werkelijkheid soms anders en hebben we op heel veel factoren geen invloed.

Waar je als zorgprofessional en/of ouder wel invloed op hebt, is je communicatie met het kind en jullie contact onderling.

Wat zou jij kunnen doen om een hoogsensitief kind te helpen? Kun je bepaalde prikkels wegnemen misschien, meer tijd nemen om even contact te maken en het kind aan je te laten wennen? Kun je op een andere manier uitleggen welk onderzoek je gaat doen? Hoe kun jij veiligheid bieden aan een hoogsensitief kind?

Laatst was ik in gesprek met iemand die me vroeg wat nou het verschil was tussen 'gewoon overgevoelig zijn voor prikkels' en hoogsensitief zijn. Mooie vraag voor een blog en filmpje erover!

Overgevoeligheid voor prikkels, ofwel prikkelgevoeligheid, zie je bijvoorbeeld bij mensen die iets traumatisch hebben meegemaakt en daardoor tijdelijk sterker reageren op prikkels, of bij mensen met een stoornis op het autisme spectrum of niet-aangeboren hersenletsel. Vaak gaat het dan om de sensorische prikkels. Felle lichten, beelden, geluiden, geuren bijvoorbeeld.

Hoogsensitieve mensen zijn ook gevoeliger voor prikkels maar het gaat daarbij om meer dan alleen sensorische prikkels. HSP en HSK zijn bijvoorbeeld ook heel gevoelig voor sfeer in een groep of in een ruimte, denk aan een klaslokaal. Ze voelen haarfijn aan of iedereen het goed met elkaar kan vinden en het gezellig is, of dat er spanning is.

En ten tweede, is het onderscheidende kenmerk van hooggevoeligheid niet zozeer het ervaren van meer prikkels maar juist het diepgaande verwerken van wat je meemaakt.

Dus stel je gaat ergens op sollicitatiegesprek waar je het niet kent. Typisch HSP gedrag is dan om vooraf voor de zekerheid maar twee routes te plannen, veel te vroeg van huis te gaan voor het geval je vertraging hebt, van tevoren al te bedenken wat je gaat zeggen als je onverhoopt toch te laat zou komen, je druk te maken over of je niet toch zou kunnen verdwalen en wat je dan kunt doen, etc.

Tijdens een gesprek, en dit gebeurt deels onbewust, vang je non-verbale signalen op, leidt een gesprek dat op de gang wordt gevoerd je af, voel je of je gesprekspartners lekker in hun vel zitten, of er spanningen zijn tussen mensen. Je merkt op dat bepaalde dingen niet worden uitgesproken, de felgekleurde stropdas of de geur van aftershave leiden je af; je merkt op dat de zon niet naar binnen schijnt omdat die achter het hoge gebouw aan de overkant van de straat valt, waar je ook mensen achter een bureau ziet zitten, etc.

Als je 's avonds thuis bent, gaat de hele dag door je hoofd, van de hak op de tak vaak. Alle indrukken dwarrelen door je hoofd en je lijf. Je voelt weer de stress van het zoeken naar een parkeerplek terwijl je door files al wat aan de late kant was (maar goed dat je te vroeg van huis was gegaan!). Alles wat plaatsvond tijdens het gesprek wordt nog eens herkauwd: waarom viel de ene collega de ander steeds in de rede? Waarom had je het gevoel dat er iets werd verzwegen? Had je anders moeten antwoorden op die ene vraag? Wat is je volgende stap: met hen in zee gaan of niet? Wat een verschrikkelijke stropdas was dat. Het werd wel snel donker binnen, en jemig, dat gebouw aan de overkant: je zit dus de hele dag te kijken naar anderen en wordt bekeken door anderen. Parkeren is echt wel een uitdaging. Wel lekkere koffie! Wat zouden ze van je vragen hebben gevonden? Stel dat er nog een gesprek is, wat wil je dan nog weten? etc. etc.

Het is maar een voorbeeld van een situatie waar volwassen HSP mee te maken kunnen krijgen. Ditzelfde gebeurt echter bij een hooggevoelig kind dat voor het eerst naar een nieuwe school gaat, of bij een kind dat bijvoorbeeld voor het eerst naar de dokter of tandarts gaat.

Alles maakt indruk. Alles raakt. En diep. Of het nu de smaak van koffie, of het licht in een kamer, of een gesprek is.

Dat komt omdat alle prikkels met elkaar verbonden worden. De sfeer in een gesprek, geluiden, beelden, geuren, e.d. Alles wordt verbonden om er een logisch geheel van te maken. Of althans, dat te proberen. Want pas als het in ons hoofd klopt, dan kunnen we het loslaten. En dat is het verschil met iemand die prikkelgevoelig is.

Morgen, zaterdag 25 september 2021, worden alle coronamaatregelen losgelaten. Voor kinderen was dat eigenlijk al eerder zo, de scholen begonnen na de zomervakantie weer als vanouds met volle klaslokalen. 

Waar het natuurlijk goed nieuws is dat we elkaar weer mogen ontmoeten en dat er (voorlopig) een einde is gekomen aan thuisonderwijs, zijn er ook kinderen voor wie dit best heel erg spannend is.

Denk aan de kinderen met kwetsbare ouders, broers of zussen. Of kinderen die zelf een (chronische) ziekte hebben en (nog) niet overal aan mee kunnen doen.

Voor hen is dit een rare tijd.

Alles mag weer! Je hoeft geen mondkapje op, iedereen mag bij elkaar komen en knuffelen, maar jouw vader of moeder, broer of zus, isoleert zich steeds meer want het virus is nog steeds gevaarlijk..

Alles mag weer! Al je vriendjes gaan weer naar school en spelen samen, maar jij hebt een aandoening of ziekte waardoor je toch heel erg ziek kunt worden van het virus, dus je blijft thuis..

Dat geeft spanning en leidt tot eenzaamheid 
Hooggevoelige kinderen beschikken over een groot inlevingsvermogen en aanvoelingsvermogen. Ze snappen vast dat ze misschien nog niet naar school kunnen, of nog niet bij vriendjes kunnen spelen, of nog niet kunnen sporten.

Ze zijn zorgzaam en zullen ten koste van alles willen voorkomen dat zij het virus overbrengen op een kwetsbaar gezinslid. Je ziet ze dus waarschijnlijk niet stampvoeten of boos worden.

Maar ze hebben net zoveel behoefte aan contact met leeftijdsgenoten! Ook deze kinderen vereenzamen sinds maart 2020. Ook zij leren van 'peer contact', ook zij doen sociale skills op als ze met vriendjes zijn, of kunnen sporten.

Om hoeveel kinderen gaat het?
Ik denk dat dat er meer zijn dan je zou verwachten. Een op de 4 kinderen heeft een chronische ziekte [Bron: UMC Utrecht], en een kwart van alle kinderen heeft een ouder met een ernstige psychische of lichamelijke ziekte [Bron: Kinderombudsman]. Dat zijn de cijfers.

Maar cijfers vertellen niet het hele verhaal 
Er zijn zoveel verschillende scenario's. Zoveel aspecten die een rol spelen. Per gezin, per kind, moet een eigen afweging gemaakt worden. Zoveel is wel duidelijk. 

Dit is een complexe situatie. Ik heb het antwoord ook niet. De reden dat ik deze blog schrijf, is niet om een mening te ventileren of een oplossing te bieden.

Ik schrijf om -juist nu- aandacht te vragen voor kinderen die zelf kwetsbaar zijn of een gezinslid hebben dat ernstig ziek kan worden als hij/zij besmet raakt.

Nu we terug lijken te gaan naar 'het oude normaal', is er een groep kinderen die nog langs de kant staat
Alles open gooien, zorgt bij hen voor spanning. Voor angst en verwarring. ​Want wat is veilig? Wat kan wel, en wat niet? Wie bepaalt dat? Wat als het toch misgaat? Wat als... Wat als... Juist hooggevoelige kinderen piekeren over dit soort vragen. 

Ken je een kind in deze situatie?
Laat dan merken dat je hem of haar ziet en hoort. Zoek contact. Hoe kun je hem/haar wel betrekken? Op welke manier is er contact met leeftijdsgenootjes mogelijk?

Liever een video? Klik hier
Reageren? Ik hoor graag van je!

​Waarom reageren (hoogsensitieve) kinderen die overprikkeld zijn soms nergens meer op en sluiten ze zich totaal af van jou, de ouders, of de omgeving (klaslokaal)?

Voor we naar een heel goed filmpje gaan hierover, eerst even een korte uitleg. De zogenaamde 'stille' introverte hoogsensitieve kinderen verwerken prikkels naar binnen. Dus, zijn ze overweldigd dan merk jij waarschijnlijk in eerste instantie vaak niets. Pas als ze gaan klagen over fysieke klachten, huilen, of zich terugtrekken en nergens meer op reageren, valt het op. De 'drukke' stuiterballetjes, die net zo gevoelig zijn, uiten hun overprikkeling wel duidelijk. Je merkt het aan haantjesgedrag, ze dagen je uit, kunnen niet meer stil zitten en zijn constant op zoek naar nog meer prikkels.

We hebben de neiging om dan vragen te stellen, uitleg te willen. "Wat is er aan de hand?", "waarom ben je zo misselijk?", "waarom doe je niet gezellig mee?" of juist "waarom ben je zo druk?", "kun je nou niet even 5 minuten stil zitten?".

Afhankelijk van de mate van overprikkeling en de oorzaak, kan een kind uitleggen wat het ervaart. Maar soms klapt hij/zij gewoon volledig dicht en komt er geen woord meer uit. Niet omdat het niet wil praten. Maar omdat het letterlijk even niet meer lukt. 

Hoe zit dat? 
Onze hersenen bestaan uit drie delen kun je zeggen: de hersenstam (ook wel reptielenbrein genoemd), het subcorticaal (zoogdierenbrein genoemd) en de cortex (dat wat ons mens maakt).

Het reptielenbrein is verantwoordelijk voor overleven - het behoud van alle vitale lichaamsfuncties, denk aan aansturen van je hartslag, ademhaling etc.
Het zoogdierenbrein is verantwoordelijk voor geheugen en emoties. Het is het deel van de hersenen waarmee we eigenlijk steeds op zoek gaan naar 'beloning': we willen ons goed voelen.
Het mensenbrein (de cortex) ligt als het ware over deze twee andere delen heen en dit is het deel dat zorgt dat wij onze hogere mentale functies kunnen uitoefenen: onze spraak, rekenvaardigheden, etc.

Als we zwaar overprikkeld zijn, of als er een heftig trauma optreedt, is het eerste deel dat 'uitvalt' ons mensenbrein, de cortex. Dat deel waarmee dus informatie wordt verwerkt en het deel waarmee we iets kunnen uitleggen aan een ander. 

Is een hoogsensitief kind overprikkeld, dan lukt het dus soms gewoon letterlijk niet meer om informatie (dat wat jij vraagt of zegt) te verwerken en een antwoord te genereren (te praten).

Wat kun je dan doen om het kind te bereiken? 
Ga inspelen op de de twee andere hersendelen. Zorg voor veiligheid, ontspanning en warmte (ik bedoel: troost, knusheid, ook, maar niet alleen, een aangename temperatuur).

• Geef een favoriet knuffelbeest of fleecedekentje om onder te kruipen (fleece, knuffelbeest = zacht materiaal, troostend, ontprikkelend).
• Zet muziek uit of zorg hooguit voor zachte kalmerende muziek.
• Zorg dat de prikkels zoveel mogelijk verdwijnen.
• ​Ga even naar buiten, laat het kind aarden in de tuin.
• Laat een kind even sporten, met de hond dollen of flink bewegen (vooral bij de stuiterballetjes). 
• Maak een beker chocolademelk (of ander favoriet drankje).

Als je het kind goed kent en hij/zij laat het toe, kan een schouder om tegen aan te kruipen helpen. Maar let op, bij zeer ernstige overprikkeling kan een arm om de schouders juist nog meer prikkels geven, je komt immers in hun energiecirkel. 

Kortom, zorg voor emotionele veiligheid en ontspanning, en zorg voor ontladen en ontstressen van vitale lichaamsfuncties.

En dan nu het filmpje, zoals beloofd. Het gaat over hoe je aan kinderen uitlegt wat er gebeurt als ze te maken hebben met verlies of trauma, maar is ook heel leerzaam voor/over hooggevoelige kinderen die (langdurig) zeer overprikkeld zijn.

"Wat nou als ik zelf hoogsensitief ben,” wordt me wel gevraagd door jeugdprofessionals die ik train, “hoe kan ik het beste omgaan met alle prikkels op m’n werk?” 
 
De prikkels waar het bij die vraag om gaat, zijn meestal niet de sensorische maar de innerlijke: de nacht(en) voor of na een slecht nieuws gesprek niet kunnen slapen, fysiek last hebben van spanning die in een team hangt, of blijven twijfelen over besluiten.
 
Je ‘mind’ op stil zetten is moeilijker dan de volumeknop van de radio lager draaien of zorgen voor zonwering. Juist het zo bezig zijn met gesprekken, opmerkingen, sfeer - ook als je allang weer thuis bent - is wat bedoeld wordt met 'diepgaande verwerking' - het onderscheidende kenmerk van hoogsensitiviteit. Je wordt niet alleen emotioneel meer geraakt omdat je bijvoorbeeld de onmacht of wanhoop van cliënten of patiënten beter aanvoelt dan een niet-HSP; je bent ook langer bezig met het verwerken van alle informatie die je binnenkrijgt.

De drempel om bij collega's te delen wat je voelt, kan hoog zijn. Bij dit soort overprikkeling wordt immers vaak gezegd “je moet je niet alles zo aantrekken..” Goedbedoeld advies maar een uitspraak waar de meeste HSP weinig mee kunnen.  

Er zijn wel een paar handvatten en reminders waar je iets aan kunt hebben. 

Praktische tips
Wees je bewust van je lichaam
Voel je rug tegen de leuning van de stoel, je voeten stevig op de grond. Ga bewust na of je je spieren aanspant of juist niet. Probeer tijdens een (lastig) gesprek steeds met je aandacht terug te keren naar je lichaam te zijn: hoe voelt de stoel? Heb je je handen losjes op schoot of klem je krampachtig iets vast? Hoe (diep) is je ademhaling? Zit je met je rug recht of in elkaar gedoken?
-> Hoe meer je je bewust bent van je lichaam, hoe minder ruimte er is voor andere prikkels.

Water zuivert
Drink een glas water of houd je handen even onder de kraan en visualiseer dat het water je spanning afspoelt. 

Zorg voor frisse lucht
Idealiter zou je even een blokje om kunnen lopen na een moeilijke vergadering of consult. Bewegen en frisse buitenlucht vermindert spanning in je lichaam. Lukt dat niet, misschien kan er dan een raampje of deur open?
​
Voor de ‘mind’
Bedenk je dat ‘meeleven’ niet hetzelfde is als ‘meelijden’ 
Je kunt niet alles voor iedereen 'beter maken'. Meeleven doe je door een open, toegankelijke houding, door te luisteren en/of hulp aan te bieden. Door mee te lijden, hoop je misschien de last van een ander te verlichten maar in feite maak je het alleen jezelf moeilijker. Het lijden van de ander wordt niet minder. 

Vraag om toelichting
Merk je dat je moeite hebt met een boodschap/feedback, spreek die gevoelens dan uit naar de ander. Blijf er niet mee rondlopen want je overprikkelt jezelf door te blijven piekeren, terwijl een ander je duidelijkheid kan geven en wellicht blijkt dat het allemaal wel meevalt. 

Vraag jezelf af: is mijn gedachte DE waarheid? 
Gedachten zijn nooit “the truth and nothing but the truth”. Volgens schattingen denken we zo’n 60.000 tot 80.000 gedachten per dag en de meesten zijn negatief of oordelend, maar dat verbaast je vast niet. Je kunt gedachten leren sturen, 'omdenken' is een mooi voorbeeld, de vier vragen van Byron Katie kunnen je helpen daarbij.

​
Heb je behoefte aan meer tips of wil je eens een keer sparren, neem dan gerust contact op met me.