In deze blog zet ik aan de hand van Q&A's drie relevante inzichten uit wetenschappelijk onderzoek naar hoogsensitiviteit op een rijtje, met daarbij een vertaling naar jouw dagelijks werk.

Question: is er een goede test om aan te tonen of iemand HSP is?
Answer: ‘de’ test voor hoogsensitiviteit bestaat (nog) niet
Hooggevoeligheid is geen (DSM-V)diagnose en er is helaas nog steeds niet één algemeen erkende test om vast te stellen of je HSP bent. Jarenlang werd de zelfrapportagelijst van Elaine Aron beschouwd als het middel om erachter te komen of iemand hoogsensitief is. 

Kritiek op de lijst van Aron:

• een aantal eigenschappen die zij noemt, zien we ook bij mensen met een autisme spectrum stoornis. 
• Aron benadert de eigenschap hooggevoeligheid vooral vanuit een negatieve insteek (‘last hebben van..’). 
• de score wordt lager naarmate je als HSP beter met de eigenschap leert omgaan (en je bijvoorbeeld beter kunt afsluiten voor prikkels of deze vermijdt), hierdoor lijkt het alsof je dan niet hooggevoelig (meer) bent. 
• last but not least: volgens sommige wetenschappers, zoals professor dr. Elke van Hoof (Vrije Universiteit Brussel) is eenmalig 23 vragen beantwoorden bij lange na niet voldoende om vast te stellen of iemand HSP is.
  
  

 Die kritiek is niet onterecht, zoals ik ook aangeef in trainingen. Het punt is echter dat er nog geen andere algemeen geaccepteerde en gehanteerde test is. Wetenschappelijk onderzoek wordt gedaan vanuit verschillende disciplines, zoals ontwikkelingspsychologie, persoonlijkheidspsychologie en neurologie. Het is afhankelijk van de discipline, de opzet en het soort onderzoek (zelfrapportages, hersenscans, observaties) welke maatstaven worden gebruikt om hoogsensitiviteit te bepalen. Voor de niet-wetenschapper betekent dit dat je hier (vooralsnog) weinig houvast vindt. 
 
Wat betekent dit voor jouw werk?
Wil je weten of een kind hooggevoelig is of hierover met ouders in gesprek?

• Allereerst: zorg dat je helder krijgt waarom het vermoeden van hooggevoeligheid bestaat. 
  Waarop baseer je/baseren de ouders dat? Wat hoop jij/hopen de ouders op te lossen als bekend is of er sprake is van hooggevoeligheid?
• Pak de reader erbij en kijk ook naar de eigenschappen van extraverte kinderen. Bespreek de eigenschappen met meerdere mensen, herken je allemaal gedrag van het kind? 
• Wat de uitkomst ook is, maak de hooggevoeligheid niet allesbepalend. Het is slechts één aspect dat van invloed is op gedrag. 

 
Question: kun je ook  'een beetje' hoogsensitief zijn?
Answer: nee
Een vraag die me tijdens trainingen regelmatig wordt gesteld: is hoogsensitiviteit een soort spectrum? Kun je meer of minder hooggevoelig zijn, of hooggevoeliger worden naarmate je ouder wordt bijvoorbeeld?
 
We weten dat hooggevoeligheid een aangeboren eigenschap is (onderzoek van Chen et al. & Licht et al. 2011, geen link beschikbaar). Het is niet iets dat je in de loop van je leven ‘opdoet’. Rest de vraag of het een eigenschap die je in meer of mindere mate kunt hebben.

In 2012 hebben Franziska Borries & Fritz Ostendorf onderzocht of je sensory processing sensitivity moet beschouwen als een dimensionale eigenschap of een categorische. 
Met andere woorden: kun je ook ‘een beetje hoogsensitief’ zijn? De resultaten lieten duidelijk zien dat het gaat om een categorische eigenschap. Je bent het of je bent het niet. 
 
In 2017 hebben Michael Pluess et al. eveneens onderzoek gedaan en hij maakte op basis van de resultaten grofweg een driedeling: een minderheid van de mensen is helemaal niet sensitief - de grote meerderheid is ‘normaal sensitief’ - en tot slot is een minderheid hoogsensitief. Ook uit dit onderzoek bleek niet dat mensen hooggevoeliger kunnen worden of ‘een beetje’ hoogsensitief kunnen zijn.
 
Wat betekent dit voor jouw werk?
Deze vraag of HS een spectrum is, raakt zijdelings aan het misverstand dat HS alleen gaat over prikkelgevoeligheid. Merk je dat in gesprekken met collega’s of ouders hierop de nadruk wordt gelegd, dan is het de moeite waard om te onderzoeken of het betreffende kind echt hoogsensitief is of alleen (tijdelijk) prikkelgevoeliger. 

• Wat is de oorzaak van het gedrag? 
• Gaat het alleen om gevoeligheid voor zintuiglijke prikkels? 
• Blijkt hoogsensitiviteit ook uit andere gedragskenmerken?

 
Question: zien HSP echt sneller in het maken van een test?
Answer: ja, maar..
Jadzia Jagiellowicz onderzocht in 2011 als eerste of er een verband is tussen hoogsensitiviteit en scores bij een visuele opdracht. Ze liet proefpersonen sets van dezelfde plaatjes zien en vroeg: is er een verschil? En zoja, wat is het verschil? 

Sommige sets verschilden duidelijk, bij sommigen was het verschil heel subtiel, bij andere sets was er geen verschil tussen de plaatjes. Terwijl de deelnemers aan het onderzoek de plaatjes bekeken, werden hersenscans gemaakt. 
 
HSP zagen sneller of er een verschil was en zoja, wat dan het verschil was en er was meetbaar meer activiteit in de hersendelen die verantwoordelijk zijn voor het verwerken van complexe visuele prikkels, dan bij andere proefpersonen. 

Ook uit ander onderzoek (Friederike Gerstenberg, 2012) blijkt dat HSP taken sneller kunnen verrichten.

Maar...
Na afloop rapporteerden de HSP wel meer vermoeidheid en overprikkeling in vergelijking met de controlegroep. Ze hadden meer 'hersteltijd' nodig.
 
Wat betekent dit voor jouw werk?
Werk je in het onderwijs, of geef je kinderen anderszins tests of taken, houd er dan rekening mee dat het hooggevoelige kinderen door de extra hersenactiviteit die optreedt bij het maken van een opdracht, letterlijk meer energie kost om opdrachten uit te voeren. 

Na het maken van een test of uitvoeren van een taak hebben ze meer tijd nodig om te ontladen; ofwel door rust op te zoeken (introverte HSK), ofwel door juist even (fysiek) actief te zijn (extraverte HSK). 

In mijn trainingen kom ik het nogal eens tegen: professionals die van ouders (of jongeren zelf) horen dat hun kind iets niet kan (mee)doen omdat ze “HSP hebben”. De vraag aan mij is dan of het klopt dat een hoogsensitief kind inderdaad beter kan worden ontzien.

Standaard begint mijn antwoord met 'Nee'
Dat je hooggevoelig bent – HSP staat overigens voor HoogSensitief Persoon en is niet iets dat je hebt, zoals een aandoening of ziekte, maar dat terzijde – betekent niet per definitie dat je dan maar beter niet kunt meedoen met de gymles, niet naar een verjaardagsfeest kunt gaan, niet op een teamsport kunt of geen normaal onderwijs kan volgen. Echt niet.

Hooggevoeligheid is geen aandoening, geen stoornis! Het is niet iets dat je belemmert in het leven of iets waardoor je moet worden ontzien. 

Waar gaat het wel om?
Hooggevoelige kinderen/jongeren reageren sterker op prikkels, zie onder meer dit artikel van Bianca Acevedo, Elaine Aron e.a. In de huidige maatschappij waarin we (allemaal!) enorm veel prikkels op ons afkrijgen, 24/7 en overal waar we zijn, is het belangrijk om hoogsensitieve kinderen te leren omgaan met hun gevoeligheid.

Niet lekker in je vel zitten komt niet door de hoogsensitiviteit maar door overprikkeling
Hooggevoelig zijn, kan inderdaad betekenen dat je als kind liefst snel weer vertrekt van oma’s gezellige verjaardagsfeestje als je een hectische week hebt gehad op school en op de heenweg 1,5 uur in de file hebt gestaan terwijl mama zakelijk telefoongesprekken voerde via de bluetooth speaker. Het houdt echter niet in dat je per definitie nooit naar (oma’s) verjaardagen kunt gaan.

Het kan betekenen dat je meer last hebt van chemische luchtjes en daardoor liever schoonmaakt met groene zeep in plaats van anti-kalkspray of dat je een raam openzet terwijl je poetst. Het betekent niet dat je maar nooit meer je badkamer moet schoonmaken.

Overvolle klassen of een drukke naschoolse agenda zijn een behoorlijke uitdaging voor hooggevoelige kinderen. Ze zijn echter net zo min gebaat bij ‘pushen’ voor ze eraan toe zijn, als bij ‘afschermen’ voor alles wat eventueel een prikkel zou kunnen zijn. Is een klas druk en heeft een kind moeite om zich te concentreren op een proefwerk dan kan een koptelefoon natuurlijk even uitkomst bieden, maar zet niet preventief een headset op omdat het kind hooggevoelig is. Kijk per situatie wat het beste is.

Niet afschermen
Wat we creëren door hoogsensitieve kinderen van jongs af aan voor allerlei prikkels af te schermen – ook al is dat met de beste bedoelingen – is dat ze steeds minder prikkels kunnen hebben, zich gaan verschuilen achter anderen die het beter weten en steeds minder durven. Dat afschermen doen niet alleen zogenaamde 'curling ouders', ook professionals hebben soms het idee dat ze HSK helpen als ze bij voorbaat al prikkels verminderen, zonder dat sprake is van overprikkeling.

Door prikkels preventief te gaan vermijden wordt de wereld steeds enger, grootser en vol potentieel uitputtende situaties of mensen. Maar de wereld is niet bar en boos, en “de ander” is er niet altijd om voor jou te bepalen wat je wel of niet moet doen. 

Hooggevoelige kinderen moeten zelf leren ontdekken wat hun triggers zijn en wat ze kunnen doen bij overprikkeling. En bij dat proces hoort dat je wel eens overprikkeld raakt. 

Leren omgaan met prikkels is als leren fietsen: door naar anderen te kijken, leer je het niet. Het is een kwestie van zelf proberen! Aan de slag met zijwieltjes, vallen en weer opstaan. Net zo lang totdat je het kunt.

Hoogsensitieve kinderen voelen meer en kunnen van relatief klein lichamelijk ongemak behoorlijk overprikkeld raken. Waar andere kinderen na verloop van tijd geen erg meer hebben in een sneetje in hun vinger of een muggenbult, blijft bij hooggevoelige kinderen vaak de hele dag op de achtergrond iets ‘zeuren’. Er is iets niet “zoals het hoort” en dat irriteert.

Zit het kind verder goed in zijn/haar vel en is het ontspannen, dan kan hij/zij het vaak beter loslaten. In gevallen waar het kind al overprikkeld is, door de stress van een toetsweek of een verbouwing van de keuken thuis, kan dat kleine fysieke ongemak echter net een druppel zijn waardoor de emmer overloopt.

Is het te verklaren?
Wat ook een rol speelt bij overprikkeling door een fysieke klacht of pijn: kun je het verklaren? Voor kleine kinderen is dit sowieso lastig natuurlijk – als peuter ‘leer’ je misschien dat je kleine teen soms pijn doet als mama je nagel per ongeluk ietsje te kort heeft afgeknipt en sta je vervolgens niet te springen om dat proces te herhalen. Maar pas als je ouder bent, leer je een link leggen tussen bijvoorbeeld te veel cola drinken en buikpijn.

Sommige klachten of pijntjes zijn niet goed te verklaren, ook niet voor oudere kinderen en volwassenen. En dat kan zorgen voor flink wat onrust.

Hoogsensitieve kinderen/personen zitten gemakkelijk ‘in hun hoofd’; ze blijven zoeken naar verklaringen en rationele uitleg. Ook in het geval van lichamelijke prikkels die ze niet kunnen plaatsen. Dat overprikkeling dan op de loer ligt, is niet vreemd:

ONGEMAK OF PIJN  +  GEEN VERKLARING  +  BLIJVEN PIEKEREN  =  OVERPRIKKELING
​
Associaties
Pijn kan hooggevoelige kinderen erg angstig maken als ze deze associeren met anderen die erg ziek waren/zijn, of met nare gebeurtenissen: “Opa had ook buikpijn en die werd toen heel erg ziek en moest naar het ziekenhuis. Misschien heb ik wel dezelfde soort buikpijn als opa en moet ik ook geopereerd worden.”

Tips!

• Geruststelling is belangrijk: benoem de angst, wuif ‘m niet weg (dus niet: “stel je niet aan”) en leg het kind uit dat de kans klein is dat het iets ernstigs is. Vertel dat iedereen (jij ook) wel eens buikpijn/hoofdpijn etc heeft, maar dat dat vaak een teken is dat je lichaam hard aan het werk is, om een teveel aan suiker te verwerken bijvoorbeeld.
  
  
• Bouw aan vertrouwen in het eigen lichaam: wat gaat er eigenlijk ontzettend veel ‘automatisch’ hartstikke goed: je hart slaat gewoon en pompt bloed door je lichaam zonder dat jij er iets voor hoeft te doen! Je kunt lopen zonder dat je erbij nadenkt, je kunt een pot pindakaas optillen omdat je armspieren zo sterk zijn, etc.
  ​
• Bij jongeren kun je uitleggen dat het blijven zoeken naar een verklaring de pijn (en overprikkeling) alleen maar verergert. Afgezien daarvan zijn veel sites die dr. Google als hit geeft totaal niet betrouwbaar. Mediawijsheid komt hierbij ook om de hoek kijken. 
  
  
• Zorg voor afleiding maar forceer niet. Probeer erachter te komen waardoor een kind zich beter gaat voelen: muziek maken of luisteren? Een boekje lezen samen?

​Reageren of heb je vragen? Ik hoor graag van je!

Parentificatie houdt (heel) kort gezegd in dat de ouder-kind relatie wordt omgekeerd: kinderen voelen en/of dragen de verantwoordelijkheid en zorg voor hun ouders. We hebben het dan uiteraard niet over een korte periode, zoals bij een griepje.

​Je kunt bijvoorbeeld denken aan situaties waarbij een ouder verslaafd is of aan psychische problemen lijdt. Vaak ervaren kinderen dit zorgen voor hun ouder(s) zelf niet als uitzonderlijk. Soms weten ze niet eens dat het ook anders kan totdat ze bij vriendjes thuis komen en daar een andere rolverdeling zien.

Waarom aandacht voor hoogsensitiviteit?
Hooggevoelige kinderen zijn door hun gevoeligheid nog eerder geneigd te zorgen voor anderen en het welzijn van anderen voorop te zetten. Juist hun gevoeligheid maakt dat ze meer (onuitgesproken en/of onbewuste) wensen of signalen oppikken. Ouders hoeven niet actief om hulp of steun te vragen – de kinderen zien en voelen uit zichzelf al wat hij/zij nodig heeft. Bij ‘zorg’ gaat het niet alleen om praktische zaken als het huishouden, fysieke verzorging of boodschappen, het gaat ook niet alleen om ouders die psychisch of lichamelijk ziek zijn. 

Hoe vaak fungeren (hoogsensitieve) kinderen niet als praatpaal voor ouders en wat is het effect daarvan? Denk aan ouders die in een vechtscheiding zitten en hun onzekerheid, angst, boosheid, spanning en frustraties uiten bij hun zoon of dochter. 
Ze leggen daarmee een grote druk op schouders van hun kind maar hij/zij zal zich bij wijze van spreken liever de tong afbijten dan zeggen dat het te belastend is. Waarom? Omdat hooggevoelige kinderen de machteloosheid, wanhoop, verdriet en angst voelen die achter de daden of woorden van hun ouder(s) ligt. Ze hopen dat door te zorgen of een luisterend oor te bieden, het leven gemakkelijker wordt voor de ouder(s).

Onderzoek Pluess
Recent onderzoek van Michael Pluess (Queen Mary University London) et al. laat zien dat hooggevoelige kinderen meer lijden onder negatieve omgevingsfactoren dan andere kinderen. Bij langdurige overbelasting en/of chronische overprikkeling, zoals vaak het geval bij parentificatie, liggen fysieke klachten op de loer. Spanning moet er immers ergens uit en als stress niet afneemt, zie je (vage) lichamelijke klachten ontstaan. Genoeg reden dus om op tijd met het kind (en ouders) in gesprek te gaan en te proberen te zorgen voor ontspanning. Kinderen mogen kind zijn!

Omgevingsfactoren en hooggevoeligheid

Onlangs verschenen de resultaten van nieuw onderzoek van o.a. Michael Pluess (Queen Mary University, Londen) naar de gevoeligheid voor omgevingsfactoren van kinderen. Interessant is dat uit dit onderzoek blijkt dat hoogsensitieve kinderen (HSK) zowel sterker reageren op negatieve omgevingsfactoren (opvoeding, school) als op positieve omgevingsfactoren.

Met andere woorden, HSK bloeien sterker op dan andere kinderen als ze gesteund worden en zich prettig voelen maar ervaren ook meer problemen in moeilijke of onveilige omstandigheden.

Op zich is dit gegeven niet verwonderlijk als je weet dat HSK niet alleen veel meer zintuiglijke prikkels verwerken maar ook een spons zijn voor sfeer in groepen en emoties van anderen. Het onderzoek van Pluess maakt echter ook duidelijk waarom het -ook voor professionals in de zorg- en hulpverlening- belangrijk is hooggevoeligheid te (h)erkennen. HSK die opgroeien in moeilijke thuissituaties worden daardoor blijkbaar nog meer geraakt en beïnvloed dan andere kinderen. 
​
Wil jij weten hoe je hoogsensitiviteit herkent, welke adviezen je aan ouders kunt geven en wat jij voor deze kinderen kunt betekenen? Kom dan naar een van de door het SKJ geaccrediteerde studiemiddagen dit voorjaar!